Türkiye, en üst düzeyde desteklenen ‘sıfır atık’ mevzusunda dünyaya öncülük ediyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın eşi Emine Erdoğan’ın himayelerinde Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nca başlatılan ‘Sıfır Atık Projesi’ 2017 yılından bu yana başarıyla uygulanıyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da geçen yıl Eylül ayında ABD’nin New York kentinde meydana gelen Birleşmiş Milletler (BM) 78. Genel Kurulu’ndaki konuşmasında tüm dünyayı Sıfır Atık Hareketi’ne destek vermeye çağrı etti.
Emine Erdoğan’ın desteklediği israfın önlenmesini, kaynakların daha verimli kullanılmasını, atık oluşum sebeplerinin gözden geçirilerek atık oluşumunun engellenmesini yada minimize edilmesini elde eden ‘Sıfır Atık Projesi’nin en mühim ayaklarından ‘Depozito Yönetim Sistemi’nin (DYS) tüm hazırlıkları tamamlandı.
Hem altyapısı ile hem de sistemin uygulanmasıyla dünyaya örnek olacak Depozito Yönetim Sistemi’nde Türkiye genelinde pilot uygulama aşamasına gelindi.
ALTYAPI TAMAM, SIRA İADE NOKTALARINDA
Hem iktisat hem çevre ve insan sağlığı açısından mühim olan sistemin altyapısı hazır. Sisteme kayıtlar da büyük oranda gerçekleşti. Şimdi sıra depozito iade noktalarının oluşturulmasında. Türkiye Çevre Ajansı (TÜÇA) yönetiminde, başta market zincirleri olmak suretiyle birçok noktada oluşturulacak iade noktalarının 2024 yılı içinde devreye alınması planlanmakta. İade noktalarında boş ambalajlar tüketicilerden elden teslim alınabileceği şeklinde, kurulumuna hızla başlanacak olan Depozito İade Makineleri (DİM) de uygulamaya alınacak. Tüketicilerin başlıca temas noktası olacak olan DİM’ler Depozito Yönetim Sistemi için büyük ehemmiyet taşıyor. Tüketicilerin getirmiş olduğu cam, polietilen tereftalat (PET) ve alüminyumdan yapılmış olan tek kullanımlık ambalajları kabul eden ‘Depozito İade Makineleri’ (DİM), ambalajların her birinin şeklini, boyutlarını ve hususi DYS logosunu denetim ediyor ve onaylama işlemini gerçekleştirerek mobil uygulama üstünden tüketiciye depozito iade bedelini ödüyor.
İADE NOKTALARINI BU YIL HER YERDE GÖRECEĞİZ
Halihazırda Yalova, Kızılcahamam şeklinde pilot uygulama bölgelerinde kamu noktalarında hem yerli hem yabancı DİM’ler yardımıyla, vatandaşlar mevcutta dolaşımda olan tek kullanımlık içecek ambalajlarını iade ederek iade puanı ve parayı almaya hak kazanabiliyor. Depozito sistemi kapsamında DİM’leri önümüzdeki dönemde neredeyse her yerde görebileceğiz. Gelecek 3 yılda tüm ülke genelinde 30 bin DİM’in kurulumu planlanıyor. Türkiye Çevre Ajansı’nın belirleyeceği depozito bedeli ürünlerin satış tutarına dahil olacak, sadece iade edilen ambalajla bu bedelin de tüketiciye iade edilecek olması sebebiyle tüketicilerin DİM’leri yoğun olarak kullanımı umut ediliyor. Sistem dahilinde senelik 20 milyar tane iade edilen ambalaj hacmi oluşması öngörülüyor; bu da günde 55 milyon tane ambalaja karşılık ediyor. Bu veriler, DİM’lerin tüketicilerin büyük bir kısmı tarafınca oldukca yoğun olarak kullanılacağını gösteriyor.
Geniş coğrafyamız ve yüksek nüfusumuz göz önünde tutulduğunda tüketicilerin sisteme erişimin kolaylaşması amacıyla yüksek sayıda otomatın marketlere ve benzeri satış noktalarına, restoran ve otellere yerleştirilmesi planlanıyor. Bu da yerli üreticiler için mühim bir fırsat yaratıyor. Ek olarak, DİM’lerin dünyadaki pazarı düşünüldüğünde ihracatta yeni bir kapı oluşturma potansiyeli de yüksek.
AMBALAJLARDA DYS LOGOSU OLACAK
Türkiye’de ilk başta içeceklerin piyasaya sürülmesinde kullanılan cam, polietilen tereftalat (PET) türünde plastik ve alüminyum türünde metal malzemeden yapılmış olan tek kullanımlık ambalajlar öncelikli olarak mecburi depozito uygulaması kapsamına alınacak.
Tüketicilerin düzmece, kaçak ve kayıt dışı üretilen içecekleri tüketmemesi ve depozitoya doğal olarak olan ambalajlı içeceklerin kolayca ayrıştırılabilmesi için, sisteme dahil olan içeceklerin etiket yada ambalajlarında, depozito programına dahil olduklarını gösteren Depozito Yönetim Sistemi logosu (DYS Logosu) yer alacak. Depozito uygulaması kapsamındaki içeceklerin DYS logolu etiketleri, hususi ve kopyalanamaz bir mürekkeple basılıyor.
ÖZEL MÜREKKEPLİ, KOPYALANAMAZ ETİKET
Depozito Yönetim Sistemi (DYS) Logosu’nun ambalajlar üstüne uygulamasında kullanılan hususi güvenlik mürekkebinin sahtesinin üretilmesi söz mevzusu değil. Hususi güvenlik mürekkebi haiz olduğu ayrıştırıcı özellikler yardımıyla hususi cihazlarla denetim edildiğinden, içecek ambalajının üstündeki DYS logosunun Depozito Yönetim Sistemi hususi güvenlik mürekkebini taşıyıp taşımadığı anlaşılabiliyor. Mürekkep projeye hususi tasarlandığı için piyasadan direkt yada dolaylı yöntemler ile temin edilmesi mümkün değil. Bir tek proje kapsamında yetki belgesi almış ambalaj ve etiket üreticileri hususi güvenlik mürekkebini kullanma hakkına haiz olacak.
SİSTEMİN GÜVENLİĞİ AÇISINDAN ÖNEMLİ
Mürekkep tasarımı, üretim aşamaları ve mürekkebin dağıtılması ile kullanılması, özetlemek gerekirse tüm tedarik zincirinde oldukca azca sayıda kurum yetkili. Üstelik mürekkebin şişe ve kutulara iyi mi uygulanması gerektiği de gene hususi bir uzmanlık gerektiriyor. Bu hususi yöntemler ve kısıtlı erişim yardımıyla hususi güvenlikli mürekkep elde ediliyor. DYS logosu üstünde kullanılan hususi güvenlikli mürekkep hem de tersine mühendislik yollarıyla da tekrardan üretilemez özellikte.
DYS logolu hususi etiketler, sistemin sıhhatli ve güvenli işlemesini sağlarken öteki taraftan sistemin fena niyetli kullanımının da önüne geçiyor. Depozito makineleri bir tek DYS logosu taşıyan hususi etiketli ürünleri kabul edecek. Böylece, kayıt dışı üretim meydana getirilen içeceklerin sisteme girmesi engellenmiş olacak.
FİRMALAR UYUM SAĞLADI
Üretici firmalar ve ürünler de sisteme büyük çoğunlukta uyum sağlamış oldu. Türkiye Çevre Ajansı’nın (TÜÇA) 30.12.2022 tarihindeki ‘Mecburi Depozito Yönetim Sistemi Uygulamalarına İlişkin Duyurusu’na bakılırsa 1 Ağustos 2023 tarihinden itibaren içecek ambalajları üstünde ‘Depozito Yönetim Sistemi İşareti (logosu)’ mecburi olarak kullanılmaya başlandı. Yüksek güvenlik özelliklerine haiz etiketlerin basımı için hususi yetkilendirilen baskı tesisleri de sisteme hazır hale geldi. Şu ana kadar hususi yetkilendirilen baskı tesisleri, proje kapsamında sisteme dahil olacak ürünlerin tamamına yakınının hususi etiketlerini basacak kapasiteye haiz.
TÜM ÜRETİCİLER SİSTEMDE
Oldukça sayıda şirket Depozito Yönetim Sistemi logosu ile üretime geçti ve DYS logolu ürünleri market raflarında yer almaya başladı. DYS logosu olmayan ürünler satılamayacağı için firmalar süratli bir halde onay süreçlerini tamamlıyorlar. Böylece gelecek günlerde market raflarında DYS logolu daha çok ürün göreceğiz.
TÜRKİYE ÇEVRE AJANSI YÖNETECEK
Mecburi Depozito Yönetim Sistemi, Türkiye Çevre Ajansı (TÜÇA) tarafınca yönetilecek. Sistem, tek kullanımlık ambalajlı ürünleri piyasaya sürecek firmalar, perakende sektörü oyuncuları ve tüketiciler şeklinde çoklu bir yapıdan ve çeşitli süreçlerden oluşuyor. Süreç, depozitolu ambalajın TÜÇA tarafınca belirlenen kriterlere uygun üretilerek piyasaya arz edilmesi ile başlayıp boş ambalajın toplanarak geri dönüşüm tesislerine gönderilmesi ile tamamlanan bir döngüde işleyecek.
SİSTEMİN İŞLEYİŞİ
Sistem şu şekilde işleyecek:
- Ambalajlı içeceği piyasa devam eden firmalar, Depozito Informasyon Yönetim Sistemi’ne kaydolacak. Bu firmalar, DYS logolarını, hususi güvenlikli mürekkep ve basım tekniğiyle ambalajlar üstüne uygulayacak.
- Türkiye Çevre Ajansı, depozito fiyatıyla ilgili düzenlemeyi meydana getirecek ve kamuoyuna açıklayacak.
- Firmalar piyasaya sürdüğü her ürünün depozito bedelini Türkiye Çevre Ajansı’na ödeyecek. Firmalar sisteme aktarmış olduğu bu depozito bedelini market, bakkal şeklinde satış noktalarına yaptıkları ürün satışı ile eğitim edecekler.
- Market, bakkal şeklinde satış noktaları da depozito ücretini ödeyerek aldıkları ambalajlı ürünlerin, tüketicilere satılmasında depozito ücretini eğitim edecekler.
- Depozito Yönetim Sistemi’nin sıhhatli işlemesi için en mühim aşama tüketicilerin sisteme katılmış olduğu bölüm olacak. Tüketiciler, depozito ücretini ödeyerek aldıkları tek kullanımlık ambalajlı ürünleri tükettikten sonrasında, boş ambalajları depozito iade makinelerine iade ettiklerinde DBYS Mobil Uygulaması vasıtasıyla depozito bedellerini geri alabilecekler.
- Sürecin bundan sonraki kısmı doğal olarak ki birazcık daha teknik ve tüketicilerden bağımsız işleyecek. Fakat aslolan ekonomiye katkı burada başlıyor.
- Tüketicilerden gelen boş ambalajların teslim alındığı ve depozito bedellerinin iade edilmiş olduğu noktalarda Depozito İade Makineleri olacak. Makineler, ambalajları ayrıştırarak alacak. Depozitolu boş ambalajlar, TÜÇA’nın yetkilendirmesiyle boş ambalaj taşıyıcıları tarafınca depo/aktarma merkezlerine, doğrulama tesislerine ve son olarak da geri dönüşüm tesislerine teslim edilecek. Sistem dahilinde geri dönüşümü sağlanan malzemelerin türü ve miktarına bakılırsa belirlenen hurda geliri ise sisteme gelir olarak aktarılacak.
SİSTEMİN ÇEVREYE, EKONOMİYE BÜYÜK KATKISI VAR
DYS’nin çevre başta olmak suretiyle insan sağlığı ve ekonomiye mühim katkıları var. Döngüsel ekonominin mühim oyuncularından atıkların, geri dönüşümü ve geri kazanımı tüm dünyada artık oldukca mühim hale geldi. Hatta atıklar, ülkelerin ekonomileri için mühim bir kaynak olarak değerlendiriliyor.
Depozito Yönetim Sisteminin hayata geçmesiyle ilk etapta 20-25 milyar ambalaj geri dönüşüme kazandırılacak. Bu sayede 37 bin ton sera gazı emisyonu azaltılırken, 1,3 milyar kWh enerji tasarrufu ve 3,6 milyon varil petrolden tutum sağlanacak. Sanayide ise temiz bir geri dönüşüm imkânı sağlayacak.
Proje kapsamında, 20 senelik süreçte 100 milyar lira tutum ve 20 bin vatandaşa da direkt istihdam alanı açılacak.
İthal edilen ham maddelerin tekrardan üretimde kullanımı yardımıyla üretime ve istihdama katkı sağlanacak. Piyasaya sürülen içecek ambalajlarının ham maddesi için senelik 150-200 milyon dolara yakın gerçekleşen ithalat hacmi mühim oranda düşürülerek cari açığın yönetilmesine kayda kıymet bir katkı sağlanmış olacak.
TÜRKİYE DÜNYAYA ÖRNEK OLACAK
Son teknolojilerle tüm hazırlıklarının tamamlandığı Depozito Yönetim Sistemi, devreye girince Türkiye çevre mevzusunda batılı ülkelere fark atacak. ‘Sıfır Atık’ mevzusunda dünyaya öncülük eden Türkiye, depozito iadesi mevzusunda da liderlik edecek. Almanya ve Danimarka’dan sonrasında Avrupa’da sistemi kapsamlı olarak uygulamaya alan üçüncü ülke olacak.
Çevre bilincinin yükseldiği dünyamızda toplam 350 milyon nüfusa ulaşan 20’den fazla ülkede ulusal yönetmeliklerle belirlenmiş resmi depozito sistemleri işlemekte. Yeni ülkeler de benzer sistemleri hayata geçirmek suretiyle hazırlıklarını sürdürüyorlar. 2026 senesinde 70 ayrı ülke yada eyalette ortalama 750 milyon nüfusu kapsayacak şekilde depozito sistemlerinin kapsamının hızla genişlemesi, yayılması umut ediliyor. Avrupa Birliği’nde 2027’ye kadar tüm ülkelerin depozito iade sistemine geçmesi hedefleniyor. Almanya başta olmak suretiyle Finlandiya, Norveç, Hollanda, Danimarka şeklinde ülkeler sistemi hayata geçirdi. ABD Birleşik Devletleri’nde bazı eyaletlerde, Kanada’nın bazı bölgelerinde ve Avustralya’da sistem işliyor.